Bà Chúa Then là ai ?

Bà Chúa Then hay còn gọi là Mẫu Then là vị thánh mẫu tối cao trong tín ngưỡng Then, một tín ngưỡng dân gian độc đáo của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam. Bà là biểu tượng cho sự sinh sôi nảy nở, cho sức mạnh và trí tuệ, là người cai quản cõi âm, cõi trần và cõi trên.

Bà Chúa Then trong tín ngưỡng Then:

• Cai quản âm phủ, trần gian và cõi trên: Bà là người định đoạt vận mệnh của con người sau cái chết.
• Ban phúc lành cho con người: Bà ban phát cho con người của cải, tiền tài, hạnh phúc cùng những điều tốt lành trong đời sống.
• Chữa bệnh tật: Bà có quyền năng chữa khỏi tất cả căn bệnh đối với con người.
• Bảo vệ con người khỏi những điều tốt lành: Bà che chở con người khỏi tà ma, quỷ ám và những điều không tốt lành.

Bà Chúa Then là nhân vật quan trọng trong hệ thống thờ cúng Then. Bà được tôn sùng và thờ cúng tại khắp các miếu, đền, chùa của dân tộc Tày, Nùng, Dao.

Lịch sử và nguồn gốc của Bà Chúa Then

Tục thờ Chúa Then là một hình thức sinh hoạt văn hoá tâm linh rất đặc biệt, mang đậm đà bản sắc của đồng bào dân tộc thiểu số Tày, Nùng, Thái. Đây là một hình thức phi vật thể vừa mang tính tín ngưỡng, có giá trị nhân văn cao, lại mang âm hưởng của tín ngưỡng dân gian.

Theo ý niệm của dân tộc Ta, “Then” có ý nghĩa là “thiên”, Chúa Then là tượng trưng cho trời đất, là kết nối thiêng liêng giữa con người với trời đất. Người dân cho rằng Chúa Then cai trị âm phủ, có khả năng ban phúc, trừ tà, hoá giải vận hạn và thoả mãn những mong muốn của con người.

Thầy Then, hay thường gọi là “giàng” hoặc “pựt”, là những người dân được tin cậy giao phó cho trách nhiệm cai quản trời và đất. Họ có khả năng nói chuyện với thần thánh, xua đuổi ma quỷ, trị bệnh tật và ban phúc cho con người.

Để chứng minh khả năng của mình, thầy Then được ban sắc phong là thầy then. Số sợi tóc trên đầu là “chứng chỉ” thể hiện khả năng giao tiếp với thánh thần. Thầy Then có nhiều sợi tóc đẹp được con nhang tôn kính và ngưỡng mộ.

Những giả thuyết về nguồn gốc của Bà Chúa Then

Giả thuyết 1:

• Bà Chúa Then là hình ảnh nhân hoá của thiên nhiên, là người tôn thờ các vị nữ thần cai quản thiên nhiên.

Giả thuyết 2:

• Bà Chúa Then là hình ảnh của một vị nữ thần trong lịch sử, được nhân dân sùng bái.

Giả thuyết 3:

• Bà Chúa Then có quan hệ với tín ngưỡng Shaman giáo, là nữ thần tối cao cai trị âm phủ. Bà Chúa Then được coi là vị thần tối cao cai quản cõi âm, có khả năng giao tiếp với thế giới linh hồn. Các nghi lễ thờ cúng Bà Chúa Then chịu ảnh hưởng của văn hóa Shaman giáo.

Thỉnh mời tiên chúa bói then

Hầu đồng Bà Chúa Then

Hầu đồng thờ Bà Chúa Then là một nghi thức văn hoá dân gian đặc sắc của đồng bào Tày Nùng. Nghi thức này bày tỏ sự kính trọng đối với Bà Chúa Then, vị nữ thần tối thượng trong tín ngưỡng Then.

Nghi thức hầu đồng gồm nhiều phần:

• Lễ tiễn: Thầy cúng cùng các thanh đồng tiến hành lễ thỉnh Bà Chúa Then xuống ngự đồng.
• Lễ rước: Dâng cúng Bà Chúa Then các lễ vật gồm: trái cây, bánh kẹo, xôi, gà, . ..
• Hầu bóng: Các thanh đồng ăn mặc y phục, hát Chầu văn và nhảy múa theo nhịp trống của đàn tính.
• Lễ tiễn đưa: Thầy cúng cùng các thanh đồng thực hiện lễ tiễn đưa Bà Chúa Then về âm phủ.

Vai trò của hầu đồng Bà Chúa Then:

• Thầy cúng: Chủ trì nghi thức, hướng dẫn các thanh đồng làm cầu nối giữa người dân với Bà Chúa Then.
• Thanh đồng: Người được Bà Chúa Then mời tới để hát Then và nhảy múa.
• Cộng đồng: Tham dự nghi thức nhằm cầu xin, bày tỏ sự kính trọng đến Bà Chúa Then và bảo tồn văn hoá Bản địa.

Âm nhạc và trang phục trong hầu đồng Bà Chúa Then

Âm nhạc (hát then) cùng trang phục có ý nghĩa đặc biệt đối với nghi lễ hầu đồng thờ cúng Bà Chúa Then. Chúng giúp tạo nên không khí trang trọng, thiêng liêng, đưa người hầu đồng gắn kết với thế giới tâm linh. Âm nhạc cùng trang phục cũng thể hiện lòng kính trọng đến Bà Chúa Then cùng các vị thánh xung quanh.

• Hát then: Có 36 giá then, mỗi giá then có một điệu hát then riêng. Nội dung của bài hát then nói đến truyền thuyết các vị thánh, ca ngợi đời sống của người dân và phong cảnh thiên nhiên. Âm nhạc bài hát then có âm điệu êm dịu, ngọt ngào, mang đậm nét đặc trưng văn hoá của dân tộc Tày, Nùng, Thái.
• Điệu hát: Mỗi giá then có một điệu hát riêng biệt. Các điệu hát thể hiện cá tính và phẩm chất của mỗi vị thánh. Các điệu múa đều thanh thoát, nhẹ nhàng, ẩn chứa đầy ý nghĩa tượng trưng.
• Trang phục: Trang phục của các hầu đồng vô cùng xinh đẹp và kiều diễm. Mỗi giá then có một bộ trang phục riêng biệt. Trang phục thể hiện tính cách và phẩm chất của mỗi vị thánh.

5. Các giá then

1. Hệ thống các giá Then

Tín ngưỡng thờ Mẫu Then có hệ thống các giá Then vô cùng phong phú và đa dạng, bao gồm:

• Then Cung: Gồm 12 giá Then, tượng trưng cho 12 tháng trong năm, mỗi giá Then lại có những giá trị và ý nghĩa riêng biệt.
• Then Đàn: Gồm 36 giá Then, mỗi giá Then tương ứng với một vị thần linh trong tín ngưỡng thờ Mẫu Then.
• Then Chầu: Gồm 9 giá Then, dành riêng cho các vị Mẫu Liễu Hạnh.
• Ngoài ra, còn có các giá Then khác như: Then Cô, Then Cậu, Then Quan, Then Chầu Hoàng,…

2. Phân loại các giá Then

• Theo chức năng:
  • Giá Then cầu an: cầu mong sức khỏe, bình an, may mắn cho gia đình và bản thân.
  • Giá Then cầu tài: cầu mong tài lộc, công danh, sự nghiệp thăng tiến.
  • Giá Then cầu duyên: cầu mong tình duyên, hạnh phúc viên mãn.
  • Giá Then giải hạn: giải trừ vận hạn, xua đuổi tà ma, bệnh tật.
• Theo phẩm cấp:
  • Giá Then thượng: dành cho các vị thần linh tối cao trong tín ngưỡng thờ Mẫu Then.
  • Giá Then trung: dành cho các vị thần linh có phẩm cấp trung bình.
  • Giá Then hạ: dành cho các vị thần linh có phẩm cấp thấp.
• Theo đặc điểm riêng biệt:
  • Giá Then có hát: sử dụng các bài hát Then để cúng bái, cầu nguyện.
  • Giá Then có múa: sử dụng các điệu múa Then để cúng bái, cầu nguyện.
  • Giá Then có hầu bóng: sử dụng các nghi thức hầu bóng để cúng bái, cầu nguyện.

Đền thờ Bà Chúa Then

Đền thờ bà chúa then tại Hương Sơn, Lạng Giang, Bắc Giang, Việt Nam

Chùa Bà Chúa Then nằm ở thôn Việt Hương, xã Hương Sơn, huyện Lạng Giang, tỉnh Bắc Giang, Việt Nam. Đây là ngôi đền chủ yếu thờ phụng Bà Chúa Then, vị nữ thần mà đồng bào dân tộc thiểu số Tày, Nùng và Thái tại Việt Nam thờ phụng. Đền được xây dựng vào khoảng thế kỉ 18 trên một đỉnh núi cao, hướng ra con sông Thương hiền hoà. Quần thể đền có nhiều công trình gồm: Tam quan, Hậu cung, Hạ điện, Trung điện và Thượng điện.

Đền thờ bà chúa then tại Thôn, Nà Lùng, Bình Gia, Lạng Sơn, Việt Nam

Đền thờ Bà Chúa Then nằm ở thôn Nà Lùng, xã Hoàng Văn Thụ, huyện Bình Gia, tỉnh Lạng Sơn, Việt Nam. Đây là một trong những khu đền thờ Bà Chúa Then lớn nhất tại Việt Nam. Đền được xây dựng vào khoảng thế kỉ 18, trên nền móng một ngôi đền cũ có niên đại thời vua Hậu Lê. Đền thờ Bà Chúa Then, vị nữ thần được đồng bào dân tộc thiểu số Tày, Nùng và Thái tại Việt Nam tôn thờ. Đền được thiết kế theo lối kiến trúc cổ truyền của đồng bào dân tộc thiểu số Tày, Nùng. Đền có 3 gian, 2 chái, lợp mái cong vút. Gian giữa là chỗ thờ Bà Chúa Then. Tượng Bà Chúa Then được làm bằng cây gỗ mít, cao hơn 1m, được kê trên một bục cao và được chạm khắc rất nhiều hoa văn, hoạ tiết.